تاریخچه سفرنامه نویسی در جهان

چگونه سفرنامه بنویسیم؟ از آن زمان که ناصرخسرو قبادیانی برای نوشتن شرح ماجراهایش در یک سفر هفت ساله، قلم به دست گرفت، بیش از هزار سال می گذرد. ناصرخسرو اما تنها مسافری نبود که شوق سفرنامه نویسی در سر و ذوق نوشتن در دست داشت. تاریخ سفرنامه نویسی در ایران نام‌های بسیاری را به خود دیده است. برای آشنایی با سفرنامه نویسی با قاصدک 24 همراه باشید.

سفرنامه نویسی چیست؟

سفرنامه نویسی در واقع شرحی است از مشاهدات یک مسافر علاقه‌مند از اوضاع شهرها یا سرزمین‌هایی که بدانها سفر کرده است. خواننده سفرنامه با خواندن آن همچنین اطلاعاتی درباره بناهای تاریخی، مساجد، کتابخانه‌ها، بازارها، موقعیت جغرافیایی، آب و هوا، بزرگان، آداب و رسوم ملی، مذهبی و زبان اهالی به دست می‌آورد. در حقیقت با مراجعه به سفرنامه می‌توان به واقعیت‌هایی از اوضاع اجتماعی، سیاسی و اقتصادی مردم در دوران مختلف دست یافت. یکی از دلایلی که افراد را وادار به نوشتن سفرنامه می‌کرد، نبود امکانات حمل‌ونقل آسان بوده است.

تاریخچه سفرنامه نویسی در جهان

• جهان باستان نخستین مرحله‌ای است که عمدتا با هدفهای نظامی، تجاری، زیارتی و برقراری حفظ امپراطوری‌های مختلف، نویسندگان را به سوی سفرنامه نویسی سوق داده است و در قالب آثاری همچون تاریخ هرودت خود را نشان داده است. اما این نوع از سفرنامه نویسی فقط به تجربه شخصی نویسنده پرداخته شده است و با سفرنامه نویسی مدرن فاصله دارد.
• قرون وسطی مرحله‌ای جدید از سفرنامه نویسی مدرن رواج یافته که تامپسون از آن یاد کرده است. این سفرنامه در برگیرنده طیف وسیعی از گزارش‌های مسافرانی است که با جغرافیا، علوم حیوانات و تاریخ طبیعی در دوره قرون وسطی در هم تنیده شده است. نمونه بارز این نوع سفرنامه نویسی، سفرنامه ابن بطوطه است که مدت 29 سال نگارش آن به طول انجامیده است و اکنون به 40 زبان دنیا ترجمه شده است.
• دوره مدرن نیز یک مرحله دیگر از سفرنامه نویسی است که در آن اکتشافات اروپایی‌ها گسترش پیدا کرده است. افراد در این دوره بیشتر به خاطر به دست آوردن فرصت‌های شغلی، ماجراجویی و ضرورت‌های مذهبی مانند ارشاد کافران به سوی مسیحیت بود. نمونه بارز سفرنامه در این دوران، سفرنامه مارکو پولو از مشهورترین سفرنامه های جهان بود که در اواخر قرن سیزدهم توسط مارکو مشهورترین جهانگرد ونیزی و بر اساس ماجراجویی نگاشته شده است.
• قرن هجدهم دوره‌ای است که سفرنامه نویسی در آن به شهرت ویژه‌ای دست یافت. بیشتر افراد به خاطر منفعت فکری و لذت ادبی سفرنامه می‌خواندند. در این دوره فرصت سفر بیشتر شد و افراد زیادی به سفرهای اکتشافی دست یافتند. ظهور زنان سفرنامه نویس در قرن هجدهم بود که حضورشان مستلزم به چالش کشیدن هنجارهای بسیار محدود کننده زنانه در این دوران بود.

ظهور زنان سفرنامه نویس در قرن هجدهم بود.

• قرن نوزدهم تا به امروز نیز مرحله‌ای دیگر از سفرنامه نویسی است که شاهد گسترش چشمگیر سفر و سفرنامه نویسی هستیم. اغلب سفرنامه‌های این دوران از وقایع دو جنگ جهانی و تحولات اخیر جامعه نوشته شده است. با روی کار آمدن وبلاگ‌های سفر و نقش آنها در به ثبت رساندن تجربه سفر به ماندگاری سفرنامه کمک کرده است.

معروف ترین سفرنامه های ایرانی که باید بخوانید

هر چند که سفرنامه نویسی بیش از همه یک نام را در اذهان تداعی می‌کند، اما باید بدانید که علاوه بر ناصرخسرو هم کسانی بوده‌اند که دست به قلم برده‌اند. برزویه طبیب، پزشک خسرو انوشیروان ساسانی هم روایت خود از سفر به هندوستان را در قالب سفرنامه‌ای به نگارش درآورده است. در ادامه به چند مورد از معروف‌ترین سفرنامه‌های ایرانی اشاره خواهم کرد.

بیشتر بخوانید: اصطلاحات سفر و گردشگری

ناصرخسرو و آغاز سفرنامه نویسی در ایران

سفرنامه ناصرخسرو گزارشی از سفر هفت ساله وی است. سفری که از مرو در سال 437 هجری قمری آغاز شد و در بلخ پایان یافت. ناصرخسرو در مسیر خود از شهرهای زیادی از جمله سرخس، نیشابور، جوین، بسطام، دامغان، سمنان، ری، قوهه و قزوین عبور کرده بود. اما نکته جالب این است که این سفر هفت ساله تنها به مرزهای ایران محدود نبود. حلب، بیروت، بیت المقدس، قاهره، مکه و مدینه هم از شهرهایی بودند که ناصرخسرو قدم به آنها گذاشته بود. این سفرنامه که مشتمل بر 98 بخش است، علاوه بر بخش‌هایی که به نام شهرها اختصاص یافته قسمت‌هایی هم دارد که جالب به نظر می‌رسد.

• خواب ناصرخسرو
• نقاشی ناصرخسرو و حیرت اعراب بدوی
• گرمابه مان ما را به گرمابه راه نداد

بی‌شک آنچه سفرنامه ناصرخسرو را دلنشین کرده تنها شرح سفرها نیست. ناصرخسرو قلم خواندنی دارد وی به جای استفاده از ضمیر من از"من که ناصرم" استفاده کرده و با نثر روان خود اعتماد خواننده را به خود جلب می‌کند. شاید به همین دلیل است که در سال 1881 میلادی، به همت شارل شفر فرانسوی در پاریس ترجمه و منتشر شد.

سفرنامه حاجی سیاح محلاتی

میرزا محمدعلی محلاتی معروف به حاجی سیاح، شرح سفرهای خود را در کتابی به همین نام گردآوری کرده است. حاج سیاح که اولین جهانگرد ایرانی بود توانست به طور رسمی تابعیت ایالات متحده را به دست آورد. این جهانگرد عصر قاجار، روایت خود از سفرهایش به اروپا، آمریکای شمالی و شرق هندوستان را در دو کتاب گردآوری کرده است.

حاج سیاح اولین ایرانی جهانگرد بود است که توانست به طور رسمی تابعیت ایالات متحده را به دست آورد.

کتاب خاطرات حاج سیاح نیز نوعی سفرنامه به شمار می‌رود. این کتاب دربرگیرنده خاطرات وی بعد از بازگشت به ایران در سال 1294 هجری قمری است. رویدادهای سال 1327 قمری و فتح تهران نیز حسن ختامی بر این سفرنامه است. ساختار کتاب سیاح به دو شکل متفاوت است.

1. بخش اول تا سال 1311 و ماجرای پناهنده شدن به سفارت که بیشتر سفرنامه و خاطره‌نویسی است.
2. بخش دوم تا سال 1227 که تاریخ‌نگاری را شامل می‌شود.

بیشتر بخوانید: گردشگری حلال چیست؟

سفرنامه حاج ایازخان قشقایی

حاج ایازخان قشقایی مشاور و صندوقدار حاج صولت الدوله قشقایی؛ یکی از ایلخانان معروف قشقایی در عصر قاجار؛ شرح سفرهای خود را در کتابی گرد آورده است. سفرهای حاج ایازخان به مکه، مدینه و عتبات عالیات در سال 1340 هجری قمری از بوشهر آغاز می‌شود. در مدت هشت ماه، حاج ایاز از بحرین، مسقط، عدن، مُکلا و کویت می‌گذرد تا به شهرهای زیارتی برسد. شاید نکته جالب سفرهای وی را در وسایل حمل‌ونقل متنوعی دانست که او را در مسیرش همراهی کرده‌اند. برای مثال مسیر بوشهر تا جده و بصره به وسیله کشتی‌های کوچک و مسیرهای داخلی نیز سوار بر اسب، قاطر، شتر، قطار و اتوموبیل طی شده است.

وقایع مهم سفرنامه حاج ایاز

• همسفر شدن با بزرگان شیراز در دوران مشروطیت
• ملاقات با فرمانروای مکه و مدینه، شریف حسین
• راه یافتن به داخل خانه کعبه و شرح تفصیلی اجزای آن

لازم به ذکر است که این سفرنامه یک سند مکتوب در مورد تاریخ و فرهنگ ایل قشقایی به شمار می‌رود.

بیشتر بخوانید: تور گروهی چیست؟

سفرنامه های معاصر ایران

اما تاریخ معاصر ایران هم از سفرنامه و سفرنامه نویسی تهی نیست. شاید مشهورترین سفرنامه‌های معاصر ایرانی را بتوان"از پاریز تا پاریس" دکتر ابراهیم باستانی پاریزی، سفرنامه‌های محمدعلی اسلامی ندوشن و نیز منوچهر ستوده دانست. در ادامه چند سفرنامه معروف را با هم بررسی می‌کنیم.

از پاریز تا پاریس

سفرهای باستانی پاریزی از پاکستان و عراق در خاورمیانه تا فرانسه، سوییس و انگلستان است. اطلاعات تاریخی، سیاسی، اقتصادی و حتی هنری دارد. گاهی اوقات هم باستانی پاریزی در لباس یک اقتصاددان، شاعر، سیاستمدار و منتقد ظاهر می‌شود و به ارائه تحلیل‌های خود با کمک حکایت‌های بومی و ضرب المثل‌های بومی می‌پردازد.

صفیر سیمرغ

صفیر سیمرغ نوشته‌های سلطان نثر معاصر ایران، محمدعلی اسلامی ندوشن است. در این کتاب نویسنده از آنچه که در چندین شهر ایران و کشورهای دیگر از نیشابور تا هند، ژاپن، مصر و سریلانکا مشاهده کرده است می‌گوید. قدرت و سبک نویسندگی ندوشن در این کتاب در چندین فصل خود را نشان می‌دهد. فصل‌هایی که عناوین آن هر خواننده‌ای را وسوسه به خواندن می‌کند.

فصل های سفرنامه صفیر سیمرغ

• بار دیگر نیشابور، افغانستان
• در جستجوی زمان‌های گمشده
• گلبانگ مسلمانی در لندن
• ونیز شهر آب‌ها و آینه‌ها
• بلغارستان سفیدی شیر و سرخی جام
• قونیه و رقص صوفیان
• برخوردگاه شرق و غرب

باید گفت که سفرنامه صفیر سیمرغ برای نخستین بار 47 سال پیش در سال 1349 در مجله یغما به چاپ رسید.

از آستارا تا استرآباد

در کتاب از آستارا تا استرآباد، نویسنده یک دایره المعارف جامع از گیلان، مازندران و گلستان ارائه داده است. منوچهر ستوده در طی بیست سال با پای پیاده و سوار بر قاطر به این استان‌ها سفر می‌کند تا شهرها و روستاها را ببیند و آنچه را که دیده، ثبت کند. این دایره‌المعارف عظیم ده جلدی، معرفی آثار مهم باستانی و آداب و رسوم این مناطق را شامل می‌شود و هر جلد با موضوع خاصی دنبال شده است.

1. جلد اول به معرفی منابع و اسناد معتبر در مورد گیلان، مازندران و گرگان می‌پردازد.
2. در جلد دوم گیلان، روستاها و شهرهای آن معرفی می‌شوند.
3. جلد سوم شرحی بر آثار تاریخی مازندران با نگاهی به گچکاران، خطاطان و سنگ‌تراشان این منطقه است.

لیستی از سفرنامه های معروف ایرانی

• سفرنامه برادران امیدوار
• سفرنامه مبارکه شاهنشاهی
• سفرنامه والتر هینتس
• سفرنامه اصفهان تا عسلویه
• سفرنامه عبور از صحاری ایران
• سفرنامه هرات
• سفرنامه تهران به شیراز
• سفرنامه ژان شاردن به ایران

بیشتر بخوانید: وسایل مورد نیاز در سفر

چگونه سفرنامه موفق بنویسیم؟

شرط اول برای انجام هر کاری علاقه است. در سفرنامه نویسی هم علاقه شرط لازم است، هر چند که شرط کافی نیست! برای‌اینکه بتوانید دیده‌های خود را در قالب کلمات ثبت کنید، باید نگاه تیزبین و کنجکاوی داشته باشید. خبر خوب این است که امروزه، تصویر هم به کمک واژه آمده است. پس چند نکته را به خاطر داشته باشید تا بتوانید سفرنامه‌هایتان را به مرحله نگارش در آورید.

• تمرین نوشتن، فعال کردن حسگرهای نوشتن و خواندن سفرنامه. هر چه بیشتر بخوانید و ببینید، قلم‌تان قوی‌تر خواهد شد.
• با نوشتن در مورد نوع سفرتان هوایی، زمینی یا دریایی آغاز کنید. اگر در مورد مزایا و معایب آن هم بنویسید که خیلی خوب است.
• یادتان نرود که منظره‌ها و دیده‌هایتان در طول مسیر را شرح بدهید. تا آنجا که امکان دارد، آدرس دقیق بدهید. مثلا فقط نگویید با قطار تفلیس-ایروان سفر کردم نوع قطار یا حتی ساعت حرکت را هم ذکر کنید.
• نوشتن در مورد محل اقامت و نوع امکانات می‌تواند جالب باشد. بالاخره شما شب را در جایی اتراق کرده‌اید.
• رستوران‌ها، کافه‌ها و پاتوق‌های شبانه را فراموش نکنید. بد نیست چند عکس هم بگنجانید کمی هم از قیمت و فضای آنجا بگویید.
• معرفی غذاهای محلی، رسوم مردم و مقایسه آن با دیگر تجربه‌های شما می‌تواند جالب به نظر برسد. ضمن اینکه اگر چیزی میل می‌کنید، بگویید که حداقل از چه موادی درست شده است!
• اشاره به مناطق دیدنی و تاریخی منطقه، مقایسه امکانات و سرویس‌دهی به گردشگران در آنها برای تکمیل اطلاعات سفرنامه شما بسیار مفید خواهد بود. معرفی مناطق طبیعی و زیبا همانند ساحل‌ها، جنگل‌ها و غیره در کنار مناطق تاریخی و دیدنی لازم به نظر می‌رسد. توصیف آنچه دیده‌اید و احساسی که از دیدن این مناطق به شما دست داده نیز به جذابیت سفرنامه اضافه می‌کند. اگر موفق به دیدن یک محل تاریخی یا دیدنی در منطقه‌ای نشده‌اید آن را ذکر کنید تا دیگران از وجود آن مطلع شوند و برای دیدنش اقدام نمایند.
• اصول نگارشی را فراموش نکنید. تلاش کنید در پایان چندین توصیه را هم اضافه کنید. اینکه چقدر پول کافی خواهد بود یا با کدام وسیله می‌توان راحت‌تر سفر کرد؟

نکات کلیدی برای نگارش سفرنامه حرفه ای

نوشتن سفرنامه تنها روایت کردن یک ماجراجویی نیست، بلکه هنر انتقال تجربیات و احساسات به خواننده است. سفرنامه خوب، خواننده را به سفری تصویری و احساسی می‌برد. در ادامه، نکاتی کلیدی برای نگارش یک سفرنامه حرفه‌ای ارائه می‌دهم.

قبل از سفر

• تحقیق کامل: قبل از سفر، درباره مقصد خود به طور کامل تحقیق کنید. تاریخچه، فرهنگ، آداب و رسوم، جاذبه‌های گردشگری، غذاهای محلی و غیره همگی می‌توانند به غنی شدن سفرنامه شما کمک کنند.
• هدف خود را مشخص کنید: می‌خواهید یک سفرنامه خنده‌دار بنویسید، یا یک راهنمای سفر جامع؟ تعیین هدف به شما کمک می‌کند تا بر روی محتوای مناسب تمرکز کنید.
• وسایل مورد نیاز: دوربین، دفترچه یادداشت، قلم، و یک دستگاه ضبط صدا برای ثبت لحظات و صداهای سفر بسیار مفید هستند.

در طول سفر

• جزئیات را ثبت کنید: هر آنچه که برایتان جالب و قابل توجه است را یادداشت کنید. بوها، صداها، طعم‌ها، احساسات و حتی مکالمات با افراد محلی را ثبت کنید.
• عکس‌های باکیفیت بگیرید: عکس‌ها می‌توانند به خوبی داستان شما را روایت کنند. سعی کنید از زوایای مختلف با نور مناسب عکس بگیرید.
• تجربیات خود را ثبت کنید: هر روز چند دقیقه‌ای را به نوشتن تجربیات خود اختصاص دهید. این کار به شما کمک می‌کند تا لحظات را بهتر به خاطر بسپارید و در آینده از آنها استفاده کنید.
• با افراد محلی ارتباط برقرار کنید: صحبت با مردم محلی می‌تواند به شما دیدگاه‌های جدیدی بدهد و سفرنامه شما را غنی‌تر کند.

بعد از سفر

• ماده خام خود را سازماندهی کنید: عکس‌ها، یادداشت‌ها و فایل‌های صوتی خود را مرتب کنید.
• داستان خود را بنویسید: شروع به نوشتن داستان سفر خود کنید. می‌توانید به صورت خطی یا موضوعی بنویسید.
• ویرایش و بازنویسی: پس از نوشتن، متن خود را چندین بار ویرایش کنید تا از نظر گرامری و نگارشی صحیح باشد.
• استفاده از تصاویر: تصاویر می‌توانند به جذابیت سفرنامه شما بیافزایند. سعی کنید تصاویری را انتخاب کنید که با متن شما هماهنگ باشند.
• انتخاب سبک نگارش: سبک نگارش شما می‌تواند رسمی، غیررسمی، طنزآمیز یا هر سبک دیگری باشد. مهم این است که سبک شما با شخصیت و موضوع سفرنامه‌تان همخوانی داشته باشد.
• انتشار سفرنامه: می‌توانید سفرنامه خود را در وبلاگ شخصی، سایت‌های گردشگری، حتی به صورت کتاب منتشر کنید.

ابزارهای ضروری برای نوشتن سفرنامه در سفر

نوشتن سفرنامه در طول سفر، تجربه‌ای فراموش‌نشدنی و راهی عالی برای ثبت خاطرات است. اما برای این کار به ابزارهایی نیاز دارید تا بتوانید به بهترین شکل ممکن، لحظات خود را ثبت کنید. در این بخش، ابزارهای ضروری برای نوشتن سفرنامه را معرفی می‌کنم.

1. دفترچه یادداشت و قلم
2. دوربین عکاسی یا گوشی هوشمند
3. ابزار ضبط صدا
4. قلم نوری (اختیاری)
5. لپ‌تاپ یا تبلت

توصیه: اگر قصد دارید سفرنامه خود را به صورت آنلاین منتشر کنید، داشتن یک لپ‌تاپ یا تبلت بسیار مفید خواهد بود.

نحوه نگارش سفرنامه برای وبلاگ های شخصی

نوشتن سفرنامه برای وبلاگ شخصی، راهی عالی برای به اشتراک گذاشتن تجربیات سفرتان با دیگران و حفظ خاطراتتان است. برای اینکه سفرنامه‌تان جذاب و خواندنی باشد، می‌توانید از نکات زیر استفاده کنید.

• قبل از سفر مقصد را به خوبی بشناسید.
• تجهیزات مناسب مانند؛ دوربین، دفترچه یادداشت و قلم همراه داشته باشید.
• یک برنامه کلی برای سفرتان داشته باشید.
• تصمیم بگیرید که می‌خواهید روی جاذبه‌های گردشگری تمرکز کنید، یا می‌خواهید تجربیات شخصی‌تان را به اشتراک بگذارید؟
• هر روز چند دقیقه‌ای را به یادداشت‌برداری از اتفاقات، احساسات و مشاهداتتان اختصاص دهید.
• از مکان‌های دیدنی، غذاها، مردم و لحظات خاص عکاسی کنید.
• با مردم محلی ارتباط برقرار کنید تا درک بهتری از فرهنگ و زندگی آن‌ها پیدا کنید.
• غذاهای محلی را امتحان کنید و تجربه‌تان را بنویسید.
• سفرنامه‌تان را به بخش‌های مختلف تقسیم کنید. مثلاً می‌توانید هر روز سفر را یک بخش جداگانه در نظر بگیرید.
• از زبانی ساده و روان استفاده کنید تا مخاطب به راحتی بتواند متن را بخواند و درک کند.
• سعی کنید با استفاده از کلمات، حس و حال مکان‌ها و اتفاقات را به مخاطب منتقل کنید. مثلاً از کلمات توصیفی برای توصیف بوها، صداها، طعم‌ها، لمس‌ها و تصاویر استفاده کنید.
• عکس‌هایتان را با سفرنامه‌تان ترکیب کنید تا جذابیت آن را بیشتر کنید.
• قبل از انتشار سفرنامه‌تان، آن را چندین بار ویرایش و بازبینی کنید تا از نظر نگارشی و محتوایی کامل باشد.

جمع بندی

سفرنامه‌نویسی هنری است برای ثبت خاطرات، تجربیات و مشاهدات سفر. هدف اصلی آن، انتقال حس و حال سفر به خواننده و ایجاد تصویری زنده از مقصد است. برای نوشتن یک سفرنامه جذاب، علاوه بر روایت وقایع، باید به عواطف شخصی، توصیف محیط و مقایسه فرهنگ‌ها نیز توجه شود.

سوالات متداول درباره سفرنامه نویسی