میراث جهانی یونسکو چیست؟
میراث جهانی یونسکو به مکان یا چشم اندازی گفته می شود که توسط سازمان علمی، فرهنگی و آموزشی ملل متحد (یونسکو) به عنوان مکانی دارای ارزش تاریخی، علمی و فرهنگی قلمداد شده و از طریق معاهدات بین المللی مورد محافظت قرار می گیرد. این مکان ها به طور معمول برای منافع جمعی بشری اهمیت فوق العاده ای دارند.
باید بدانید که یک مکان برای ثبت در فهرست میراث جهانی یونسکو باید در وهله اول یک مکان طبقه بندی شده بوده و به عنوان مکانی دارای ارزش تاریخی یا فیزیکی، از بعد جغرافیایی یا تاریخی نیز منحصر به فرد باشد. برای نمونه می توان به ویرانه های تاریخی یا بناهای فرهنگی، شهر، مجموعه، بیابان، جنگل، جزیره، دریاچه، بنای یادبود، کوه ها و حیات وحش اشاره کرد. این مکان ها می توانند انعکاس دهنده یک دستاورد مهم بشری بوده و شاهدی بر تاریخ معنوی بشر بر روی کره زمین باشند.
یکی از دلایل محافظت از این مکان ها حفظ آنها برای آیندگان است. در غیر اینصورت در معرض تهدیدهای انسانی، حیوانی یا طبیعی قرار می گیرند. باید بدانید که این لیست توسط بخشی از یونسکو با عنوان برنامه میراث جهانی یونسکو که در اختیار کمیته ای با همین نام است، حفاظت می شود. گفته می شود که در این کمیته 21 نماینده از 21 کشور جهان عضویت دارند که توسط مجمع جهانی انتخاب می شوند.
طبق آخرین آمار تا سال 2017، 1073 نام در این لیست به ثبت رسیده اند که از این میان 832 مکان فرهنگی، 206 مکان طبیعی و 35 مکان ترکیبی در 167 کشور جهان می باشند. این سازمان در گزارشی از ایتالیا با 53 سایت، به عنوان بزرگ ترین کشور دارای میراث جهانی نام برده است. در این گزارش پس از ایتالیا، چین با 52 مکان، اسپانیا با 46 مکان، فرانسه با 43 مکان، آلمان با 42 مکان، هند با 36 مکان، مکزیک با 34 مکان و بریتانیا با 31 مکان در رده های بعدی قرار دارند.
تاریخچه کمیته میراث جهانی یونسکو
جرقه تأسیس کمیته میراث جهانی یونسکو به سال 1954 میلادی باز می گردد. در این سال دولت مصر تصمیم به ساخت سد جدید آسوان گرفت که به گفته کارشناسان وقت می توانست منجر به نابودی دره نیل و گنجینه های فرهنگی مصر باستان و نوبیای باستان (Nubia) شود. در سال 1959 دولت های مصر و سودان از یونسکو درخواست کردند تا از کشورهای عضو خود برای محافظت و نجات مکان های باستانی در معرض خطر خود کمک بخواهد.
یک سال بعد و در سال 1960 دبیر کل وقت یونسکو از کشورهای عضو برای پیوستن به یک کمپین بین المللی برای نجات نوبیا دعوت به عمل آورد. این درخواست در نهایت به حفاری و ثبت صدها اثر، مرمت هزاران شی تاریخی و نیز نجات و جابجایی تعدادی از معبدهای مهم کمک کرد. این کمپین که در سال 1980 به پایان رسید، هزینه ای در حدود 80 میلیون دلار داشت که نیمی از آن از طریق 50 کشور تأمین شده بود.
نتیجه این کمپین تهیه پیش نویسی برای حفاظت از مکان های با ارزش فرهنگی و تاریخی با کمک شورای بین المللی مکان ها و بناهای یادبود بود. در نهایت و پس از نشست و برخاست های بسیار در سازمان ملل، یک متن واحد مورد توافق تمام دولت ها قرار گرفت و متن نهایی در نوامبر 1972 به توافق کنفرانس عمومی یونسکو نیز رسید. اجرایی شدن این طرح نیز سه سال بعد و در سال 1975 اتفاق افتاد. تا امروز 193 کشور عضو این پیمان هستند.
معیارهای ثبت آثار در فهرست میراث جهانی یونسکو
تا سال 2004 برای ثبت مکان های فرهنگی در این فهرست 6 معیار و برای ثبت آثار طبیعی نیز 4 ملاک وجود داشت. در مقیاس کلی تمام آثار باید ارزش جهانی برجسته ای داشته و حداقل یکی از معیارهای زیر را داشته باشند. گفتنی است که این معیارها بارها مورد بررسی قرار گرفته و عوض شده اند.
معیارهای طبیعی
- مکان باید حاوی پدیده ها و نواحی طبیعی برجسته ای باشد که زیبایی طبیعی استثنایی و اهمیت زیبایی شناختی دارند.
- مکان باید یک نمونه برجسته باشد که نشان دهنده مراحل مهم تاریخ زمین از جمله فرایندهای زمین شناختی مهم جاری در توسعه شکل زمین ها یا ویژگی های جغرافیایی و فیزیوگرافی مهم باشد.
- مکان باید نمونه برجسته ای باشد که منعکس کننده فرایندهای بیولوژیکی و اکولوژیکی مهم جاری در تحول و توسعه اکوسیستم های زمینی، دریایی، ساحلی و آب های شیرین و نیز گونه های گیاهی و جانوری است.
- مکان باید دربرگیرنده مهم ترین و برجسته ترین زیستگاه های طبیعی برای محافظت از تنوع زیستی از جمله گونه های در معرض خطر با ارزش جهانی از منظر علمی باشد.
معیارهای فرهنگی
- مکان باید شامل یک شاهکار بشری باشد که دارای ارزش و اهمیت فرهنگی بوده و نمونه ای از خلاقیت و نوآوری بشر باشد.
- مبادله مهمی از ارزش های انسانی را در یک برهه زمانی یا در یک منطقه تاریخی از جهان را در زمینه توسعه معماری یا تکنولوژی، هنرهای تجسمی، شهرسازی یا طراحی فضای سبز به نمایش بگذارد.
- شاهدی منحصر به فرد و استثنایی بر یک سنت فرهنگی یا تمدن زنده یا تمدنی باشد که از بین رفته است.
- نمونه استثنایی از یک نوعی از ساختمان یا یک اثر یا چشم انداز معماری یا تکنولوژیکی باشد که مرحله ای مهم را در تاریخ بشر به تصویر بکشد.
- نمونه ای استثنایی از یک سکونتگاه سنتی انسانی، استفاده از زمین یا دریا باشد که نماینده یک فرهنگ یا تعامل بشر با محیط زیست است. به ویژه اگر تحت تأثیر تغییرات غیر قابل بازگشت، آسیب پذیر شده باشد.
- مکان باید مستقیم یا غیر مستقیم با رخدادها یا سنت های زنده، ایده ها، عقاید، آثار هنری یا ادبی که ارزش جهانی دارند، مرتبط باشد.
*برای اطلاع از سهم کشورهای جهان از میراث جهانی یونسکو به نمودار زیر نگاه کنید:
برخی از مکان های ثبت شده در فهرست میراث جهانی یونسکو در ایران
ایران در فوریه 1975 به کنوانسیون میراث جهانی یونسکو پیوست. بر اساس آخرین آمار تا سال 2017، 22 مکان در این فهرست به ثبت رسیده اند. اولین مکان هایی که در این فهرست ثبت شدند شامل میدان امام اصفهان، تخت جمشید و چغازنبیل بودند که در سال 1979 به این لیست افزوده شدند. تا سال 2003 هیچ مکانی از ایران در این لیست قرار نگرفت تا اینکه در همین سال تخت سلیمان نیز در این فهرست قرار گرفت. آخرین آثاری که در این فهرست قرار گرفتند نیز قنات ایرانی و کویر لوت بودند که در سال 2016 به لیست اضافه شدند. برخی از این مکان ها عبارتند از:
• بم و چشم اندازهای فرهنگی آن که در سال 2004 به لیست میراث جهانی یونسکو اضافه شد از بعد اهمیت فرهنگی واجد ملاک های دوم، سوم، چهارم و پنجم ذکر شده در لیست ملاک های فرهنگی می باشد. بم در جنوب شرقی استان کرمان واقع شده و بزرگ ترین بنای خشتی جهان یعنی ارگ بم را در خود جای داده است. بنایی که از بعد عظمت و زیبایی با دیوار چین مقایسه می شود.
• بیستون یکی دیگر از آثار تاریخی ایران است که در این فهرست قرار دارد. بیستون در استان کرمانشاه قرار دارد و در سال 2006 به این لیست اضافه شد. معیارهای دوم و سوم لیست ملاک های فرهنگی، این اثر را در لیست میراث جهانی یونسکو قرار داد. بیستون که از دوره هخامنشیان بر جای مانده، یکی از مهم ترین سندهای تاریخ جهان به شمار می رود.
• چشم انداز فرهنگی میمند در استان کرمان واقع شده و در سال 2015 واجد قرار گرفتن در لیست یونسکو دانسته شد. اهمیت این چشم انداز به دلیل خانه های کنده شده در دل کوه است و سبک زندگی مردم این شهر همچنان به شیوه سنتی تا به امروز در جریان بوده است.
• کاخ گلستان که در سال 2013 در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید، از کاخ های به جا مانده از دوران زندیه و قاجار است. این کاخ به دلیل داشتن معیارهای دوم، سوم و چهارم در فهرست یونسکو قرار گرفته است.
• گنبد کاووس یا گنبد قابوس که در استان گلستان واقع شده، بلندترین برج های آجری دنیا را در خود جای داده است. این شهر که ساخت آن به سال 1315 و دوران پهلوی اول باز می گردد، در سال 2012 به ففرست میراث جهانی یونسکو افزوده شد.
• میدان نقش جهان اصفهان، از نخستین مکان های ثبت شده ایران در فهرست یونسکو می باشد که یکی از یادگارهای دوران صفوی به شمار می رود. این میدان که با نام میدان شاه ساخته شد، پس از انقلاب نیز به میدان امام تغییر نام داد.
• پاسارگاد از بزرگ ترین سازه های باستانی به جا مانده از دوران هخامنشی است که در سال 2004 در لیست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید. این مجموعه که ساختمان هایی چون آرامگاه کوروش، باغ پادشاهی پاسارگاد، کاخ دروازه و آرامگاه کمبوجیه را شامل می شود، از جمله مکان هایی بود که با صد درصد آرا در لیست یونسکو ثبت شد.
• شهر سوخته در استان سیستان و بلوچستان قرار گرفته و در سال 2014 به فهرست اضافه شد. شهر سوخته در حقیقت بقایای دولت شهری باستانی است که قدمت 5 هزار ساله داشته و یکی از پیشرفته ترین شهرهای باستانی دنیا شناخته می شود.
• کویر لوت که از استان کرمان تا سیستان بلوچستان گسترده شده در سال 2016 به عنوان یکی از آثار با ارزش طبیعی در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است. کویر لوت با مساحت 175 هزار کیلومتر، بیست و هفتمین بیابان بزرگ دنیا به شمار می رود.
• شهر تاریخی یزد، شهر بادگیرهای ایران در سال 2017 در فهرست آثار فرهنگی یونسکو به ثبت رسید. این شهر به دلیل بافت تاریخی و سنتی ارزشمند خود معیارهای سوم و پنجم از مجموعه معیارهای فرهنگی برای ثبت را دارا می باشد.
• قنات ایرانی که میراثی فرهنگی متعلق به استان های خراسان رضوی، خراسان جنوبی، یزد، کرمان، مرکزی و اصفهان می باشد در سال 2016 به لیست میراث جهانی یونسکو اضافه شد. بر اساس آمارها تعداد قنات های فعال در ایران هم اکنون 36 هزار و 300 رشته برآورد شده است.
