"وِرِسک" شریانی در قلب کوه های البرز
در ارتفاعات روستای ورسک در سوادکوه مازندران، یکی از بزرگ ترین پل های راه آهن سراسری ایران قد علم کرده است.84 سال پیش و در یکی از روزهای بهار سال 1312، شرکت دانمارکی "کامپساکس" کار بزرگ خود را برای ساخت خط آهنی از میان کوه های سخت گذر البرز آغاز کرد. کاری که پیش از آن شرکت های آمریکایی، انگلیسی، فرانسوی وآلمانی در انجام آن شکست خورده بودند. با این وجود کامپساکس با قبول این مسئولیت بزرگ، قول ساخت این خط آهن را در طی مدت شش سال داد و این پروژه عظیم با تهیه عکس های هوایی از البرز کلید خورد.
اما همه چیز به همان سادگی که تصور می شد نبود. سخت گذر بودن کوه های البرز، شیب تند کوهستان های آن و نیز وجود دره ورسک نشان از سختی کار داشت. بنابراین مهندسان تصمیم گرفتند پلی با دهانه ای بزرگ در مسیری به شکل سه پله طراحی کنند که بعدها به سه خط طلا معروف شد. پس از بررسی های لازم، کار ساخت پل رسما در پاییز 1313 آغاز شد.
نام هایی که در خاطر ورسک می مانند
روزی که "فون رابسویچ" مهندس اتریشی، کار ساخت پل را شروع کرد، شاید فکرش را نمی کرد که هشتاد سال بعد، هنوز این پل بر فراز دره ورسک گسترده باشد. اگرچه شرکت سازنده تعهد کرده بود که این پل برای مدت هفتاد سال برقرار باشد. فون رابسویچ با همکاری" هانس اتوناتر" سوییسی، طراح پل و "والتراینگر" اتریشی، پروژه خود را در اردیبهشت 1315 به پایان رساند. پروژه بزرگی که مهندسان دیگر را به حیرت واداشت و آن را یکی از شاهکارهای علم مهندسی لقب دادند. جالب است بدانید که رابسویچ پس از آن مهندس ورسک نامیده می شد.وی همچنین مسئولیت احداث تونل های راه آهن را نیز بر عهده داشت و از بنیان گذاران روش تونل زنی جدید اتریشی بود.
ورسک افتتاح می شود
پل ورسک در اردیبهشت 1315 آماده گشایش بود. بنابر اسناد و شواهد تاریخی، رضاخان شخصا این سازه عظیم را افتتاح کرد. اما نکته جالب در این میان، داستانی است که همواره در میان مردم دهان به دهان چرخیده است. نقل شده است که رضاخان قبل از افتتاح پل، به فون رابسویچ و خانواده اش که در دره ورسک و نزدیکی پل اقامت داشتند دستور داد تا در طول مدت عبور قطار از روی پل، زیر آن بمانند. گویی وی می خواست از کار مهندس اتریشی اطمینان حاصل کند.
اهمیت ورسک
ورسک که در ارتفاع 110 متری از ته دره و دهانه 66 متری قرار دارد، پل ارتباطی میان راه آهن سراسری تهران-شمال به شمار می رود و تنها قطارها مجاز به عبور از روی آن هستند. امروزه قطارهای مسافری تهران-گرگان، تهران-ساری و نیز قطارهای باری و سوختی از روی آن می گذرند. بد نیست بدانید که اهمیت این پل به قدری است که آن را در سال 1356 در فهرست آثار ملی قرار داد. اما اهمیت ورسک تنها محدود به صنعت حمل و نقل نمی شود و استواری آن در طی بیش از هشتاد سال آن را به یکی از جاذبه های گردشگری کشور بدل کرده است.
ویژگی های فنی
شاید عجیب به نظر برسد اما ورسک با 86 متر طول خود، با ابزارهای ساده ای مانند دینامیت و دریل دستی ساخته شده است. مواد به کار رفته در آن هم از ملات غیر مسلح مانند سیمان، شن و آجر است و هیچ سازه فلزی در ساخت آن به کار نرفته است. گفتنی است که برای ساخت این سازه بزرگ چیزی بیش از 2میلیون و 600 هزار ریال آن زمان هزینه شده است.
از ورسک تا پیروزی
پنج سالگی پل ورسک با جنگ جهانی اول و اشغال ایران توسط متفقین همزمان بود. در گرماگرم نبرد میان قوای متحدین و متفقین، ورسک به یکی از پر رفت و آمدترین پل های ایران بدل شد. گفته می شود که متفقین برای جلوگیری از شکست شوروی از آلمان ها، از ورسک برای رساندن ادوات نظامی و تسلیحات از بندر شاهپور(امام خمینی فعلی) به بندر شاه(بندر ترکمن فعلی) استفاده می کردند.
بنا بر شواهد تاریخی، اهمیت پل به اندازه ای بوده که هر 25 دقیقه یک قطار از روی آن عبور می کرده است. اگرچه ترس روس ها از احتمال استفاده پل توسط آلمان ها، آنها را واداشته بود تا به مین گذاری آن بپردازند اما این طرح هرگز عملی نشد. نقشی که ورسک در پیروزی قوای متفقین در جنگ جهانی اول داشت، چرچیل را برآن داشت تا به این پل، لقب پل پیروزی بدهد.
پل سیاه، ایستاده بر فراز کارون
پل سیاه، در اهواز، شهر پل های ایران و بر بستر رودخانه کارون واقع شده است و یکی از نخستین و در عین حال مهجورترین پل های ایران به شمار می رود. این پل در سال 1308شمسی و همزمان با احداث اولین راه آهن سراسری در ایران ساخته شد. دلیل نام گذاری آن به پل سیاه نیز به دلیل رنگ سیاه بدنه و پایه های آن است.
جالب است بدانید که رودخانه کارون، به تنهایی 9 پل را به خود دیده است که پل سیاه یکی از قدیمی ترین آنهاست. البته این پل جای پلی قدیمی تر را گرفته که شادروان نام داشته و قدمت آن به عصر ساسانی بر می گردد. پل سیاه با طول1050 و عرض 6 متر، امروزه خط آهن بندر امام خمینی در جنوب خوزستان و ساحل خلیج فارس را به راه آهن سراسری خرمشهر-تهران-شمال وصل می کند.
به علاوه برای تردد ریل باس های مسیر اهواز-کارون-سربندر، بارهای داخلی استان در حد فاصل کارخانه صنایع فولاد و گروه ملی فولاد و همچنین حمل و نقل باربری محورهای بندر خرمشهر تا بندر امام و بالعکس، از این پل گذر می شود.
آنچه در مورد ساختمان این پل می دانیم این است که سازه آن فلزی، پی های آن بتنی و دارای 52 پایه است که در رو طرف آن پیاده روهایی با عرض یک متر قرار گرفته است. از آنجایی که این پل در سال های اخیر مورد بازسازی قرار گرفته، همچون گذشته می تواند میزبانی خوب برای قطارهایی باشد که از روی آن می گذرند.
پل سیاه طولانی ترین و بزرگ ترین پل راه آهن کشور است. از این رو در سال 1378 در فهرست آثار ملی به ثبت رسید تا توجه ویژه ای به آن معطوف شود. ضمن اینکه، این پل با قدمت تاریخی خود، رویدادهای بیشماری را به خود دیده است. برای مثال در طول اشغال ایران توسط متفقین، همواره شاهراهی ارتباطی برای اشغالگران به شمار می رفته است. مطابق برخی اسناد تاریخی، پل سیاه زمانی محل عبور خودروها نیز بوده است.
اما نکته بسیار جالب در مورد این پل این است که ثبت هر گونه تصویر از این پل 88ساله ممنوع بود. تا اینکه در سال 1394 به علاقمندان این فرصت داده شد که از روی آن عبور کرده و آن را به تصویر بکشند. اگر به روایت تصویری پل سیاه علاقه مند هستید، می توانید مستند" پل سیاه" را که ایوب مروانی پور، هنرمند خوزستانی، ساخته است، تماشا کنید.
قُطور، پلی میان ایران و ترکیه
پل قطور، بزرگ ترین پل هوایی خاورمیانه، بر فراز دره مصفا و در نزدیکی خوی، شهری از آذربایجان غربی، قرار گرفته است. آغاز ساخت این پل به سال 1347 بر می گردد؛ زمانی که دو شرکت ایرانی و اتریشی پی ریزی آن را انجام دادند. پل قطور دو سال بعد و با اسکلت فلزی و شاسی آمریکایی به اتمام رسید.
ویژگی های ظاهری پل قطور
قطور 448 متر طول دارد و ارتفاع آن از سطح رودخانه قطور118٫28 متر می باشد. این پل که از نوع زیر قوسی به شمار می رود، تا مدت ها بزرگ ترین دهانه قوسی را در میان پل های ایران داشت. طول ارک فلزی آن223 متر و دارای 10 عدد پایه بتونی مسلح است که 6 عدد از این پایهها به طرف خوی و 4 عدد از پایههای بتونی به سمت رازی است.
نقش استراتژیک پل قطور
اهمیت پل قطور در این است که با قرار گرفتن در مسیر راه آهن ایران و ترکیه، خط آهن ترانزیتی ایران به اروپا تلقی می شود. امروزه، قطار های حامل مواد سوختی، کالا و تانکر های سوخت رسان از روی آن می گذرند و در سال های اخیر نیز ناوگان مسافربری به قطار های عبوری از این محل افزوده شده است. گفتنی است که دسترسی به این ناوگان از طریق ترمینال تبریز به وان و ایستگاه قره تپه سلماس و نیز از طریق ترمینال سرای خوی در 68 کیلومتری مرز ایران و ترکیه، امکان پذیر می باشد.
اما آنچه که در سال های اخیر، نقش این پل را پررنگ تر کرده، پیوستن کشور های شرق آسیا به حمل و نقل ریلی است که به ناچار این گلوگاه ارتباطی را ، راه ورود آسیای شرق به اروپا کرده است. به طوری که با اتصال به وان از طریق کوه های اوزالپ، در نهایت به اروپا متصل می شود.
یکی دیگر از نقش های مهم پل قطور، اهمیت نظامی آن برای ایران است. از این رو در شهرستان خوی، پادگان نظامی ارتش مستقر شده تا از این محور استراتژیکی در برابر تهدیدهای بیگانگان محافظت کند. باید اضافه کرد که در طول سال ها، فرماندهان و دانشجویان دوره عالی نظامی ( فرماندهی و ستاد ) برای شناسائی، پی بردن و اندوختن به دانش نظامی خود، برای توجیه عینی از پل ها و تونل ها و تنگه به صورت حضوری به این محور اعزام شده اند.
بدون شک نقش قطور تنها به ابعاد نظامی و اقتصادی محدود نمی شود. این پل از جاذبه های گردشگری شهرستان خوی نیز به شمار می آید. به طوری که بازگشایی بازارچه مرزی رازی و افزایش آمد و شد ها در این منطقه، چشم ها را به طبیعت زیبای دره قطور نیز خیره خواهد کرد.
قطور و روزهای جنگ تحمیلی
پل قطور رنج های بیشماری را از روزهای جنگ تحمیلی به خود دیده است. اهمیت استراتژیک این پل، موجب شد تا عراق بارها این پل را مورد حمله هوایی قرار دهد تا یکی از شاهرگ های ترانزیتی ایران را قطع کند. اما قطور از 9 حمله هوایی و شش بمباران جان سالم به در برد و تنها 30 درصد خسارت دید. اگرچه در یکی از این حمله ها در سال 65، تعدادی از نیروهای راه آهن و پرسنل پدافند هوایی نیز به شهادت رسیدند.
به علت خسارات وارده، در اوایل قطارها، برای کاستن از شدت تکان پل، با موتور خاموش از پل عبور می کردند. اما این موضوع، خود خطرات زیادی به همراه داشت. درنتیجه، برای جلوگیری از خطرات احتمالی در آن زمان، ایران راه ریلی در کنار پل از سمت روستای استران احداث کرد. این اقدام نیز به علت شیب زیاد، جواب گوی حرکت لکوموتیوها نبود. از این رو مهندسان، با ترمیم و تزریق بتون به پایه های بتونی پل، عملا استفاده از راه کنارگذر را قطع کردند. جالب است بدانید که رنگ قطور در گذشته قرمز بود اما استتار از حمله هوائی دشمن عراقی، موجب شد تا به رنگ خاکی رنگ آمیزی شود.
